Хан Орда. Ханская ставка. XIX в. (Ист.) \ Хан Ордасы. XIX ғасыр. (Шығыс)

В 1801 году между Уралом и Волгой было образовано Букеевское ханство (или внутренняя Орда). Им управляли султаны и ханы. Ханство было названо по имени первого султана Букея Нуралиева, правившего Ордой с 1801 по 1815 годы. Если на момент образования в ханстве насчитывалось 5 тыс. семей выходцев из Младшего жуза, то к 50-м годам XIX века в Букеевской Орде проживало почти 300 тыс. чел. (50тыс. кибиток). Институт ханской власти существовал в Букеевском  ханстве около 45 лет, включая периоды правления двух ханов:  Букей-хана и его сына Жангира. Для России Букееевское ханство являлось крупным поставщиком скота, мяса и шерсти. Развитие товарно-денежных отношений в ханстве, их активное проникновение в казахские аулы привело к изменению социально-экономической структуры общества и способствовало разрушение остатков общинно-родового хозяйства. Практикуемые в Орде формы неэквивалентного  обмена и продажи товаров местному населению в долг под скот привели к усилению эксплуатации народа и обострили социальные противоречия. Ханство было расположено во «внутренней стороне» России, поэтому в исторической литературе того времени появилось второе название - Внутренняя Орда. Развитие Букеевского ханства происходило под воздействием растущего влияния российской экономики и культуры - здесь этот процесс происходил активнее, чем в других регионах Казахстана. Кроме того, существовала строгая система налогового обложения населения в пользу ханской казны. 21 мая 1815 г. хан Букей скончался в результате давней болезни. Согласно устному завещанию умершего хана, изложенному второй супругой Букея Атан-ханым в письме к Александру I от 8 июня 1815г. законным наследником ханской власти во Внутренней Орде провозглашался его родной сын, султан Жангир, а до наступления совершеннолетия последнего обязанности по управлению ханством временно передавались опекуну юного султана, младшему брату Букей-хана, султану Шигаю Нуралиевичу (1815-1824гг.). В 1824-1845 годы Букеевским ханством управлял сын Букея Жангир. 24 июня 1824 г. в г. Уральске в присутствии высших чинов  оренбургской администрации состоялся торжественный ритуал конфирмации Жангира в хана. С этого момента началась новая эпоха в истории Букеевского ханства,  характеризовавшая развитием процессов централизации власти и определенными инновационными изменениями в экономической и социально-культурной  жизни Внутренней Орды. Это был период, насыщенный на адаптацию кочевого общества к новым историческим реалиям и поэтому имевшими огромное значение для казахского народа. Хан Жангир получил начальное образование у домашнего учителя-муллы, а затем в возрасте около 7-8 лет был отдан отцом на воспитание в дом высокообразованного царского чиновника, видного деятеля культуры Южной России конца XVIII- начала  XIX в., астраханского гражданского губернатора С.С. Андреевского (1760-1818),  в семье которого он провел детские и отчасти юношеские годы. Жангир неплохо изучил русский язык, персидский и арабский языки, письменный среднеазиатский тюрки, приобрел определенные познания в естественных и гуманитарных науках, а также усвоил некоторые типичные вкусы и привычки русского дворянства той эпохи. Как человек обладавший широким мировоззренческим кругозором и наиболее широким для степного монарха его времени уровнем образованности, Жангир, естественно, во многом по-иному, чем все предшествующие и современные ему правители кочевников, представлял себе механизмы усиления ханской власти в номадном обществе и при этом ориентировался на хорошо знакомую ему российскую модель самодержавного правления. Жангир пытался укрепить и усилить ханскую власть во Внутренней Орде на основе взаимного согласования геостратегических стремлений российского сюзерена и сословно-корпоративных притязаний наиболее влиятельных среди казахов султанов и старшин, а также интересов обеих сторон честолюбивыми намерениями и амбициями. В результате обострения внутренних противоречий внутренних противоречий в 1836-1838 годах в Орде развернулось антиколониальное национально-освободительное восстание под руководством Исатая Тайманова и Махамбета Утемисова. К числу наиболее важных достижений ханской власти в этой области следует отнести основание в 1841 г. в Ханской ставке светской общеобразовательной школы для казахских детей на двух языках - казахском и русском. Отправление в 1842-1844 гг. юношей-казахов для учебы в Оренбургский Неплюевский кадетский корпус, строительство начальных аульных мектебов и медресе во Внутренней Орде. В 1844 году были получены вакансии для обучения казахских юношей в других высших учебных заведениях России. В этот же период были учреждены лечебный пункт и аптека для обслуживания кочевого и полукочевого казахской и полукочевого казахского населения, создан оружейный музей с уникальными экспонатами. Хан Жангир прожил немногим 40 лет и скончался 11 августа 1845 года, в своей летней ставке на р. Торгун. После смерти Жангира ханская власть была упразднена, а Букеевское ханство как самостоятельное политическое объединение ликвидировано. Установилась власть Временного Совета по управлению Букеевской Ордой, находившегося в подчинении Оренбургского военного губернатора.


1801 жылы Орал мен Еділ арасындағы Бөкей хандығы (ішкі Орда) пайда болды. Оны сұлтандар мен хандар басқарды. Хандықты алғашқы 1801-1815 жж аралығы басқарған- Сұлтан Бөкей Нұралиев атына атады. Егер хандықта білім алған кезде Кіші жүзден 5 мыңнан астам отбасы болса, онда XIX ғасырдың 50-жылдарында Бөкей ордасында шамамен 300 мың адам өмір сүрген. (50 мың шатыр). Бөкей хандығынна шамамен 45 жыл болды, оның ішінде екі ханның билік ету кезеңдері: Бөкей хан және оның ұлы Жәңгір. Ресей үшін Бөкей хандығы малдың, ет пен жүннің негізгі жеткізушісі болды. Хандықтың тауарлық-ақшалай қатынастарды дамытуы, олардың қазақ ауылдарына белсенді енуі, қоғамның әлеуметтік-экономикалық құрылымының өзгеруіне әкелді және коммуналдық-рулық экономиканың қалдықтарын жоюға ықпал етті. Ордада мал шаруашылығында жергілікті тұрғындарға тауарларды бірдей алмасу және сатудың нысандары халықты кеңінен пайдалану мен әлеуметтік қарама-қайшылықтарды күшейтуге әкелді. Хандық Ресейдің «ішкі жағында» орналасқан, сондықтан екінші атау, Ішкі Орда, сол уақыттың тарихи әдебиетінде пайда болды. Бөкей хандығының дамуы ресейлік экономиканың және мәдениеттің өсіп келе жатқан  әсерінен өсті - мұнда бұл процесс Қазақстанның басқа аймақтарынан гөрі белсенді болды. Бұған қоса, Хан қазынасының пайдасына халықтың салық салу жүйесі қатал болды. 1815 жылғы 21 мамырда Бөкей хан ұзаққа созылған аурудың салдарынан көз жұмды. 1815 жылғы 8 маусымда 1 Александға хат жолдаған Бөкейдің екінші әйелі Атан-Ханым қаза тапқан ханның ауызша өсиетіне сәйкес туған ұлы Сұлтан Жәңгір Ішкі Ордадағы Хан билігінің заңды мұрагері болып жарияланды. Хандықты басқарудың міндеті уақытша жас сұлтаннан Бөкей ханның кіші інісі Сұлтан Шигай Нұралиұлының (1815-1824 жж.) қамқорлығына ауыстырылды. 1824-1845 жылдары Бөкей хандығын Бөкейдің ұлы Жәңгір басқарды. 1824 жылғы 24 маусымда Орал қаласында Орынбор әкімшілігінің жоғары лауазымды тұлғаларының қатысуымен Ханға Жәңгірді растайтын салтанатты рәсім өтті. Осы сәттен бастап, Бөкей ордасының тарихында биліктің орталықтандыру үдерістерін және Ішкі Орданың экономикалық және әлеуметтік-мәдени өміріндегі кейбір инновациялық өзгерістерді сипаттайтын жаңа дәуір басталды. Бұл көшпелі қоғамның жаңа тарихи шындықтарға бейімделуімен және осылайша, қазақ халқының үлкен маңызы бар кезең болды. Хан Жәңгір бастауыш білімін үйде молда педагогынан алды, содан кейін 7-8 жасында әкесінің жоғары білімді патшалық лауазымды адамына, 18-ші ғасырдың аяғы мен ХІХ ғасырдың басындағы оңтүстік Ресейдің танымал мәдениет қайраткеріне, Астраханның азаматтық әкімі С. Андреевский (1760-1818), отбасында балалық шағы мен ішінара жастық жылдарын өткізді. Жәңгір орыс, парсы және араб тілдерін жақсы меңгерді, Орталық Азия түркілері, жаратылыстану және гуманитарлық ғылымдар бойынша белгілі бір білім алды, сондай-ақ осы дәуірдің орыс әулетінің әдеттегі дәмін және әдеттерін білді. Жәңгірдің дала монархы үшін кең ауқымды дүниетаным мен білім алудың кең ауқымы бар адам ретінде, әрине, көшпенділердің барлық бұрынғы және қазіргі заманғы басқарушыларына қарағанда әртүрлі жолдармен болды, көшпенділер қоғамында хан билігін нығайту тетіктерін елестетіп, сонымен бірге оған авторитарлық режимнің ресейлік үлгісін таныстырды. Жәңгір орыс әулетінің геостратегиялық ұмтылысын және қазақтардың, сұлтандардың және әміршілердің арасында ең ықпалды тұлғалардың мүліктік-корпоративтік талаптарын, сондай-ақ екі тараптың өршіл ниеттері мен амбицияларымен мүдделерін өзара үйлестіру негізінде ішкі Ордадағы ханды күшейтуге және нығайтуға тырысты. 1836-1838 жылдардағы ішкі қарама-қайшылықтардың ішкі қарама-қайшылықтарының нашарлауы нәтижесінде Ордада Исатай Тайманов пен Махамбет Өтемісовтың басшылығымен халыққа қарсы отаршылдыққа қарсы көтеріліс басталды. Екі тілде , қазақ және орыс тілдерінде, 1841 жылы хан бағамы бойынша зайырлы орта мектептің негізі осы саладағы хан билігінің ең маңызды жетістіктерінің бірі болды. 1842-1844 жылдардағы ұшу. Қазақ жастары Орынбор Неплюевский кадет корпусында оқып, Ішкі Ордадағы бастауыш ауыл мектебінің құрылысы мен медресені оқиды. 1844 жылы Ресейдің басқа жоғары оқу орындарында қазақстандық жастарды оқыту үшін бос жұмыс орындарына ие болды. Сол кезеңде көшпелі және жартылай көшпелі қазақ және жартылай көшпелі қазақ халқына қызмет көрсетуге арналған медициналық орталық пен дәріхана құрылды, және бірегей экспонаттары бар қару мұражайы құрылды. Жәңгір хан 40 жылдан астам уақыт өмір сүріп, 1845 жылдың 11 тамызында  қайтыс болды.  Жәңгір қайтыс болғаннан кейін хан ордасы тарап кетті, Бөкейхан хандығы тәуелсіз саяси қауымдастық ретінде жойылды.

ТК "Евразия"

ТЛ "Самал"